مقدمه
اغراق آمیز نیست اگر بگوییم که صابون یکی از معدود محصولاتی است که باعث شده انسان بتواند به زندگی خود ادامه دهد. چرا که شستشوی دستها یکی از مهم‌ترین روش‌های پیشگیری از شیوع بیماری‌های واگیر است. در واقع استفاده از صابون برای حفظ بهداشت آسان اما ضروری است. بسیاری از ما در مورد صابون فراتر از دو ویژگی بارز و جذاب آن فکر نمی‌کنیم: بوی خوبی دارد و ما را تمیز می‌کند. اما امروزه انواع مختلفی از صابون با خواص متفاوت وجود دارند از جمله صابون بدون عطر برای پوست‌های حساس یا صابون حاوی روغن‌هایی مانند شی باتر با اثر مرطوب کنندگی.
اما تا حالا به صابون فکر کرده‌اید؟ اینکه صابون از کجا آمده است؟ چطوری ساخته شده است؟ و دقیقاً چگونه کار می‌کند؟
همه ما می‌دانیم که صابون چرک را از بدن جدا می‌کند ولی چطور این کار را انجام می‌دهد؟
در اینجا در مورد سرآغاز صابون و پیشرفت آن در طول سالها تا ساخت و استفاده امروزی آن صحبت خواهیم کرد.
اولین منابع شناخته شده
رایج ترین و شاید جالب ترین داستان تاریخی در مورد صابون به عنوان سرآغاز صابون، در روم باستان بازگو شده است. تصور می‌شد منطقه‌ای در بالای کوه ساپو (Sapo) وجود داشته که حیوانات رو برای خدایان رومی قربانی می‌کردند. موقع قربانی، خاکستر هیزم با چربی حیوانات مخلوط می‌شد و وقتی که باران می‌بارید به سمت پایین شسته می‌شد. خاکستر چوب وقتی با آب و گرمای شدید مواجه می‌شد، یک واکنش شیمیایی انجام می‌شد که منجر به ایجاد محلول قلیایی (lye) می‌شد. وقتی محلول قلیایی با چربی‌ها یا روغن‌ها مخلوط شود محصول نهایی صابون است. زنان آن منطقه متوجه شدند که در مناطق خاصی از رودخانه لباس‌ها به طور چشمگیری تمیزتر می‌شوند.
شواهد محتمل‌تری وجود دارد مبنی بر اینکه اولین استفاده از ماده صابون مانند به حدود ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بر می‌گردد. در حین حفاری بابل باستان، ظروف قوطی مانند سفالی با نوشته‌هایی یافت شد که بیان می‌کند که این محتویات از چربی های جوشانده شده با خاکستر تهیه شده که بیانگر یک ماده صابون مانند بودند. یک لوح سفالی نیز یافت شد که نوشته شده بود “با آب حمام کردم، با سودا خودم را تمیز کردم و با روغن خودم را زیبا کردم.” حتی در قرن دوم میلادی، گالن (Galen)، پزشک یونانی، صابون را نه تنها برای تمیز کردن بلکه به عنوان دارو نیز توصیه کرد.
در گذر زمان
عمل استحمام همراه با امپراتوری روم افزایش یافت ولی این عمل بهداشتی نیز با امپراتوری سقوط کرد. عدم وجود اقدامات بهداشتی که به طور منظم انجام شود، احتمالاً به بسیاری از بیماری هایی که در قرون وسطی رخ داده اند، کمک کرده است. در واقع، صابون سازی حتی در قرن هفتم معمول نشده بود که صابون سازان در ایتالیا و اسپانیا شروع به استفاده از خاکسترهای چوبی خود، روغن زیتون و عطرها کردند. صابون کاستیل (Castile soap)، که بسیاری از ما با آن آشنا هستیم، در واقع از اسپانیا سرچشمه می‌گیرد که صابونی تشکیل شده از ۱۰۰% روغن زیتون (Olive oil) است.
در قرون وسطی، هنر صابون سازی در سرتاسر اروپا گسترش یافت، از مارسی تا ونیز تا آلمان. در طول این مدت، صابون هنوز هم با استفاده از محلول قلیایی از خاکستر چوب ساخته می‌شد. لندن انجمن‌های کوچکی را که روی تولید صابون کار می‌کردند را پرورش می‌داد. در این دوره زمانی و قبل از آن، تولید انبوه کار ساده‌ایی نبود. صابون ها معمولاً با یک فرمول خاص توسط صابون سازان ماهر ساخته می‌شدند. اولین مهاجران امریکا شمالی عملیات صابون سازی خود را از ریشه‌های مختلف اروپایی آنها به ارمغان آورده بودند. در زمان شکل‌گیری دهکده‌ها و جوامع کوچک، چربی‌های حیوانی بلا استفاده جمع آوری و در کتری‌های بزرگ قرار داده می‌شدند تا به صابون تبدیل شوند. درست مانند اجدادشان، آنها نیز با ریختن آب گرم بر روی خاکسترهای گیاهی و چوب، تا ماده ای به نام پتاس تهیه شود (از این رو نام امروزی، پتاسیم هیدروکسید است)، صابون درست کردند. سپس مخلوط صابون درون قالب های چوبی بزرگ ریخته می‌شد و به شمش‌هایی (قالب‌هایی) با اندازه استاندارد برش داده می‌شد.
کشف سدیم هیدروکسید
سدیم هیدروکسید که ما معمولاً آن را به نام محلول قلیایی می شناسیم در سال ۱۷۹۰ کشف شد. نیکلاس لبلانک (Nicolas Leblanc) فرآیند تبدیل یک ماده در دسترس (نمک خوراکی) به سدیم کربنات را کشف کرد. این برای صنعت صابون سازی که از روش سنتی با خاکستر چوب و گیاه استفاده می‌کرد، انقلابی بود.
پس از انقلاب صنعتی، صابون سازی سنتی و در مقیاس کوچک به دلیل ضعف در تولید تجاری سقوط کرد چون به راحتی از فروشگاه یا شاید حتی کاتالوگ قابل دستیابی بود. با توجه به رشد آگاهی از این که استحمام منظم با سلامتی ارتباط دارد، در طول سالها انواع مختلفی صابون در دسترس قرار گرفت. صابون در بین خانواده ها رواج پیدا کرد که تا به امروز نیز صادق است.
صابون چگونه کار می‌کند؟
در زیر شکل یک مولکول صابون آورده شده است. فعلاً اجازه دهید که بر روی سر آبدوست (hydrophilic head) و دم آب گریز (hydrophobic tail) تمرکز کنیم. ما این مطلب را ساده بیان می‌کنیم، یک سمت مولکول صابون از آب گریزان است و سمت دیگر آب را دوست دارد. این به چه معنی است؟ از آنجایی که این مولکول دارای سر و دم خاصی است، مولکول‌های صابون با دم آبگریزشان قادر به جدا کردن چرک هستند و به واسطه سر آبگریز با آب شسته می‌شوند. چربی و میکروب‌ها با اصطکاک ایجاد شده روی سطح پوست برداشته می‌شوند. به شستن دستان خود بیاندیشید حتی یک حرکت آرام اصطکاک کافی را ایجاد می‌کند که به مولکول‌های صابون کمک می‌کند تا آنجا که می‌توانند چرک را جدا کنند.
پس از کشف سدیم هیدروکسید، خاصیت قلیایی آن به خوبی درک نشده بود چون بسیار قوی و بسیار سوزناک بود. برخلاف دیگر اکتشافات علمی، مطالعات و آزمایش‌هایی برای درک بیشتر میزان استفاده صحیح برای تولید موفقیت آمیز صابون انجام می‌شد. از آنجایی که صابون می‌تواند تقریباً از هر روغن و چربی تشکیل شود، خواه روغن نارگیل یا پیه گاو باشد، متغیرهای زیادی وجود دارند که برای یافتن مقادیر مناسب مورد نیاز باید در نظر گرفته شوند.
اگر از محلول قلیایی بیش از حد در دستورالعمل استفاده شود نوعی صابون تولید می‌کند که پوست را تحریک می‌کند. به همین دلیل، بسیاری از مردم هنوز از صابون قلیایی می‌ترسند. افراد بسیاری هستند که می‌توانند تجربه‌های سوزناک خود موقع حمام کردن را بازگو کنند، که به خاطر فرمولاسیون نادرست صابون است. حقیقت این است که شما نمی‌توانید صابون واقعی بدون محلول قلیایی درست کنید. چیزی به عنوان صابون قلیایی وجود ندارد چون هنگامی که یک واکنش شیمیایی کامل انجام می‌شود (معروف به صابونی شدن (saponification)) قلیا در صابون باقی نمی‌ماند. در طول سالها دانشمندان قادر به تعیین میزان مصرف مناسب شدند (معمولاً به عنوان مقادیر صابونی شدن شناخته شده‌اند) و ماشین حساب‌های صابون (plug and play) فوق‌العاده در وب وجود دارد که می‌تواند مقادیر دقیق هر ماده را به شما بدهد. صابون یک علم است.
صابون سازی در دنیای مدرن
امروزه، بیشتر صابونی که در خرده فروشی‌های محلی ردیف می‌شوند، معمولاً بر اساس تعریف، صابون واقعی در نظرگرفته نمی‌شوند بلکه syndet یا شوینده مصنوعی گفته می‌شوند. این بدان معناست که گاهی اوقات مواد نگهدارنده مواد شوینده مصنوعی، موادی (plasticizers) برای افزایش تولید صابون و تولید سریع‌تر آن با هزینه کمتر استفاده می‌شود اما صابون طبیعی هنوز جایگاه خود را دارد و با روی آوردن بیشتر مردم به سمت مصزف محصولات سالم و طبیعی در دهه های اخیر چه بسا گرایش به سمت صابونهای طبیعی سنتی بیشتر نیز شده باشد.